از کجا بدانیم حیوانی که می بینیم، یک مار است؟

شما مارها را دوست دارید یا از آن ها بدتان می آید؟ تا به حال از نزدیک مار دیده اید؟ در طبیعت یا در باغ وحش؟ بسیاری از مردم معتقدند مارها ترسناک و چندش آور هستند؛ به ویژه اگر آزاد باشند! اما مسئولان باغ وحش ها معتقدند بخش مارها یکی از جذاب ترین قسمت های مرکزشان برای بازدید کنندگان است.

خلاصه آن که، چه از مارها خوشتان بیاید چه بدتان، آن ها ویژگی های جالبی دارند که بخشی از آن ها را در این مطلب برایتان توضیح خواهم داد.

از کجا بدانیم حیوانی که می بینیم، یک مار است؟

به نظر شما سؤال پیش پا افتاده ای است و شکل و قیافه مارها واضح تر از این حرف ها است! حتما می گویید هر حیوانی که دست و پا نداشته باشد، کرمی شکل و روی بدنش از پولک پوشیده شده باشد، یک مار است. اما کار به همین سادگی ها هم نیست. چون برخی از مارمولک ها نیز درست مانند مارها دست و پا ندارند و بدنشان از پولک پوشیده شده است. شما اگر این مارمولک ها را ببینید، چگونه آن ها را از مارها تشخیص می دهید؟ یک راهش این است که ببینید زبان آن ها دوشاخه است یا خیر (مارها زبانشان دوشاخه است).

اگر چشمشان تنها پلک پایین را داشت، هم می توانید مطمئن شوید که یک مار است. اسکلت مارها و مارمولک ها نیز با هم متفاوت است مارها استخوان سینه، لگن و دست و پا ندارند. البته به جز مارهای خانواده های بوآ و مارهای کرمی شکل که هنوز آثاری از دست و پا در اسکلتشان باقی مانده است.

راستی! آیا می دانستید مارها بین 100 تا 400 و برخی حتی بیشتر از این تعداد دنده دارند!

مارها چقدر بزرگ یا کوچک هستند؟

برخی از مارها مانند بوآها بسیار بزرگ هستند و برخی آن قدر کوچک هستند که با کرم اشتباه گرفته می شوند. طول بزرگ ترین مار دیده شده در دنیا 4/11 متر و طول کوچک ترین مار دیده شده 15 سانتی متر است.

اکثر مارها طولی بین 25 تا 150 سانتی متر دارند. تا جایی که مشاهده و مطالعه شده است، بزرگترین مارهای ایران 2 متر طول دارند و کوچک ترین آنها چند سانتی متر بیشتر طول ندارد.

مارها در کجا زندگی می کنند؟

مارها در همه جای دنیا به جز در دو قطب شمال و جنوب، ایسلند، ایرلند و نیوزیلند وجود دارند. مارها هم مانند بقیه موجودات زنده در جایی زندگی می کنند که آب و هوا، غذا، شرایط محیطی و امنیت آن جا برایشان مطلوب باشد. مارها مناطق آرام و ساکت را برای زندگی ترجیح می دهند. مارها را از نظر محل زندگی می شود به دو گروه کلی مارهای زمینی (خشکی) و مارهای دریایی (آب شور) تقسیم نمود.

مارهای دریایی به هیچ وجه در خشکی نمی توانند زندگی کنند. البته برخی از آن ها گاهی به ساحل می آیند اما زیاد از آب دور نمی شوند.

مارهای دریایی را می توان از روی دم پهنشان شناخت. مارهای زمینی هم اغلب در بیابان ها، دشت ها، کوهستان ها، لابه لای بوته ها، زیر تخته سنگ ها، داخل حفره ها، روی درخت ها و گاهی در باتلاق ها و یا آب رودخانه ها زندگی می کنند.

اغلب مارهای زمینی شناگران ماهری هستند و می توانند مدت نسبتاً زیادی در زیر آب بمانند، به همین دلیل برخی از این مارها را با مارهای آبی اشتباه می گیرند.

آیا باید از همه مارها ترسید؟

سه گروه مار در دنیا وجود دارد، مارهای غیر سمی، مارهای سمی و مارهای نیمه سمی. تعداد انواع مارهای سمی و نیمه سمی بسیار بسیار کم تر از مارهای غیر سمی است. با دانستن برخی خصوصیات می توان مارهای سمی را از مارهای غیر سمی تشخیص دد.

البته برای افراد مبتدی که برای اولین بار با یک مار رو به رو می شوند، بررسی این ویژگی ها کمی سخت است؛ زیرا مارها معمولاً با دیدن انسان وحشت می کنند و در جایی مخفی می شوند و یا برعکس با در آوردن صدای فِش فِش یا هیس هیس و انجام حرکات خاص انسان را می ترسانند و برای حفظ جان خود انسان را می گزند (البته برخی از مارهایی که مانند مارهای سمی حالت تهاجمی به خود می گیرند، صدا در می آورند، گردن خود را پهن می کنند و ...

درواقع مارهای غیر سمی هم هستند که برای نجات جان خود ادای مارهای سمی را در می آورند. شما مارهای سمی هم خانواده با افعی را از روی سر مثلثی یا گوشه دارش که از پولک های کوچک پوشیده شده است، مردمک چشم عمودی و دم کوتاهش می توانید بشناسید. مارهای سمی هم خانواده کبرا هم سری هم اندازه بدن و درامتداد آن دارند. سر این نوع مارها از پولک های مشخص و یا قرینه که با شکل پولک های بدن متفاوت است، پوشیده شده است. مردمک چشم مارهای کبرا گرد یا بیضی و دم آن ها نسبتاً بلند است و تمامی مارهای دریایی که در آب های شور زندگی می کنند، سمی هستند.

مارها چه می خورند؟

همه مارها گوشت خوارند. طبق تحقیقاتی که انجام شده، حتی یک مار هم پیدا نخواهید کرد که از گیاهان تغذیه کند. مارها بسته به جثه و قد و قواره خود غذاهای مختلفی می خورند، از تخم پرندگان و مارمولک های کوچک گرفته تا گوزن های بزرگ.

اتصال استخوان های فک و دهان مارها با ما متفاوت است، مارها با این شکل دهان و فکشان می توانند لقمه های بسیار بزرگ تر از هانشان را به راحتی قورت دهند. نداشتن جناق سینه و تعداد دنده های بالا که در ماهیچه ها حرکت آزاد دارند، به قورت دادن لقمه های بزرگ تر از دهان کمک می کند.

چرا مارها زبان خود را مرتب بیرون می آورند؟

قدرت بینایی مارهای روز گرد (که زمان فعالیتشان در طول روز است)، به نسبت شب گردها بهتر است.

البته این مارها اجسام متحرک را بهتر از اجسام ثابت تشخی می دهند. گفته می شود که قدرت شنوایی مارها نیز تنها به شنیدن صداهای بم محدود است. درواقع مارها پرده گوش ندارند و استخوانی که در سایر خزندگان ارتعاش های صوتی را از پرده گوش انتقال می دهند، به آرواره زیرین آن ها وصل است، به همین دلیل مارها نسبت به صداهای موجود در فضا تقریباً کر هستند ولی در عوض ارتعاش هایی که از طریق زمین انتقال پیدا می کند، مانند صدای پا را به خوبی تشخیص می دهند.

زبان دو شاخه مارها عضوی از بدن آن هاست که ضعف دیگر حواس این حیوان را جبران می کند.

مار با زبان خود مولکول های شیمیایی داخل هوا را تجزیه می کند و از همین طریق محل طعمه، دشمن و یا ... را تشخیص می دهد.

جلوی پوزه مارها شکافی وجود دارد که آن ها از طریق آن بدون آن که دهانشان را باز کنند، زبانشان را به سرعت خارج و داخل می برند.

مارها چگونه صدا در می آورند؟

مارها برای تولید صدای فِش فِش یا هیس هیس، ابتدا هوا را در شش های خود ذخیره می کنند و سپس با فشار بیرون می دهند.

برخی از مارها هم علاوه بر این کار با مالیدن پولک هایشان به هم این صدا را کامل می کنند.

در ایران چه مارهایی زندگی می کنند؟

در کشور ما هفتاد و دو گونه (نوع) مار زندگی می کند که شصت و سه گونه از آن ها زمینی و نُه گونه دیگر دریایی هستند که تنها در آب های شور جنوب ایران زندگی می کنند. از این تعداد حدود بیست و پنج گونه سمی و یا نیمه سمی هستند.

برای دانستن اطلاعات بیشتر و دقیق تر درباره مارهای ایران می توانید کتاب مارهای ایران،نوشته مرحوم دکتر محمود لطیفی که توسط انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست چاپ شده است را مطالعه کنید.